Бахаргүл Төлегенқызы. Дүниежүзінен бір-бір жіп, әр ауылдан бір-бір әшекей// Время. №59(1027) 27.04.2010
Бахаргүлдің топтамасы он бес жыл бұрын ерекше жүзіктен басталып еді, бүгінгі таңда Қазақстан мен Орта Азия халықтары тұтынған тұрмыстық заттардың, қолданбалы өнердің және зергерлік бұйымдардың мыңнан астам даналары бар. Өткен аптада Алматыдағы ҚР Орталық мемлекеттік мұражайда топтамашы Бахаргүл Төлегеннің «Жүрегімде - Отаным» атты жеке көрмесінің тұсаукесері өтті.
Бахаргүл Қытайда дүниеге келген, 1994 жылы өзінің тарихи отанына оралды, отанына келген соң топтаманы одан ары жалғастыруға деген құштарлық бұрынғыдан да қарқынды күшпен жандана түсті. Өткен жылы Бахаргүлге ҚР еңбек сіңірген мәдениет қайраткері деген атақ берілген болатын, ал биыл «Қазақстан әйелі - 2010» жобасының жеңімпазы атанды.
Күміс – қазаққа тән металл
- Дүниежүзінен бір-бір жіп, әр ауылдан бір-бір әшекей, - деген нақыл сөзбен Бахаргүл өзінің топтама жасау принципін түсіндіреді. – Әр заттың өзіндік тарихы бар. Кейде адамдар қандай да бір уақ-түйек әшекейлерді әкеп жатады, бірақ негізінен, оларды ауыл-ауылда жүріп өзімнің іздеуіме тура келіп жатады.
Бір есімде қалғаны ... сегіз жыл бұрын 1907 жылғы соғылған монеталар, күміс және басқа да әшекейлер тігілген керемет әйелдер камзолын әкеп берген. Осы бір тамаша киімге 70 доллар сұрады, бірақ ол кезде менің қалтамда ондай ақша болмағандықтан, ол зат көзімнен бұлбұлдай ұшып кетті. Әлі күнге дейін өкінемін.
Қызықты оқиғалар да болып жатады. Бір кездері қарақалпақ халқының әйелдер бас киімін сатып алуды ұсынды. Мен оны ойланбастан сатып алдым. Келесі күні сатушы адам маған келіп, ол затты қайтарып беруімді өтінді, өйткені иесі оны сатудан бас тартыпты. Алдымен мен оған көнбедім, келісімнің аты – келісім, бірақ әйел күн сайын келіп, есікті тоздырды. Менің көнбейтінімді көріп, бас киімнің орнына XVIII ғасырдың аяғында жасалған қазақтардың күміс жүзігін ұсынды. Ол жүзікті бір көргеннен кейін бас киімді бірден қайтардым, мен өзім қазақтардың күміс әшекейіне қатты қызығамын.
Өйткені, әрбір бұйымның өзіндік мәні болады. Ол бұйымға қарап, адамның қай сословиеге жататындығын, қай жерде дүниеге келгендігін, оның мәртебесін нақты айқындауға болатын еді. Мысалы, қыздың құлағында сырға болса, айналасындағылар оның айттырылған қыз екендігін білетін. Немесе қыз тұрмыс құрмай жатып, құс тұмсық жүзік тақса, бұл оның құс тәрізді еркін екендігін білдіретін. Әскери жорыққа кеткен жігіт аман әрі жарақаттанбай келу үшін оған да осы тәрізді жүзік сыйға тартылатын. Екі бастаманың, екі отбасының бірігуін «құдалар сақинасы» деп аталатын батыс қазақстандық шомбал жүзік білдіретін. Құдалар оны қалыңдыққа қамқор болсын, жақсы қатынаста болсын деген ниетпен енесіне сыйлайды. Бірде маған осындай жүзікті мың долларға сатты, екі жылдан кейін маған қайта келіп, жеті мың доллар сұрады.
Көз тиюден, сөз тиюден сақтасын
- Өңіржиек тәрізді төске тағылатын әшекей өзіне ерекше назар аудартады, бұл – тұрмыстағы, әсіресе бала емізетін әйелдердің тағатын міндетті белгісі. Бұл әйел төсін көз тиюден сақтайды деп есептелген. Осындай бір өңіржиекті мен айырбастап алдым. Оны көрген кезде, бұл әшекейге тең келерлік бағаның жоқтығын түсіндім: ол көне ғана емес, сондай-ақ өте нәзік қол жұмысы болған. Ұзақ уақыт сатуын өтіндім, бірақ иесі келісім бермеді. Күтпеген жерден өңіржиектің иесі менің алтын әшекейіме қызығып кетіп, осылайша айырбастап алдық. Оның ұлттық раритетті италяндық алтынға алмастырғаны мені таңқалдырды.
Көз тиюден сақтайтын тұмарша (пішіні – ұш бұрышты), бойтұмар (салпыншақтары бар түтік) тәрізді төске тағатын әшекейлер ерекше көңіл аудартады. Олардың ішіне Құраннан алынған үзінділер, теңіз және өзен бақалшықтары, үкінің қауырсыны, қой немесе түйе жүнінің бір үзімі салынатын.
Менде мұндай тұмарлардың бір тобы бар. Оның біреуі маған құпия жолмен келді. Үш жыл бұрын бір ақсақал келіп, маған қасық, шаншыма, пышақтың бір қабын, яғни 190 данасын әкеп берді. Ақсақалмен ұзақ уақыт әңгімелестік, кенеттен ол кісі маған көгілдір ақығы бар тұмар беріп, «сені көзден сақтасын» деді. Сол кезден бастап бұл тұмарды тастаған емеспін, үнемі сәттілік әкеледі.
Сәукеле – құпия хат
- Қазақ халқының қалыңдықтарының жамылғыштарына атамзаманнан бері құпия хаттар жазылған. Той өрнектерінде рудың тарихы, оның пәлсапасы, дүниетанымы жасырылған. Сәукеле мен киіз үй – қалыңдық жасауының ең бағалы бұйымдары болған.
Қағида бойынша, бір сәукелені дайындауға бір жыл кететін. XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың басында бір сәукелені дайындаудың құны 1000 рубль болған (100 бас тұлпардың бағасы шамамен осындай болатын). Менде бұндай бірнеше бас киім бар, бұл – мол қазына-мүлік.
Үй тұрмысының заттары - менің мақтанышым. Мысалы, 900 жыл болған құман. Мен оны Оңтүстік Қазақстан ауылдарына барған сапарымда кездейсоқтан тауып алдым.
Ал ер-тоқымдарымның біреуін Алматыға аштырған визаға айырбастап алдым. Батыс Қытайдағы туыстарыма қонаққа барған кезімде ол жерден ескі ер-тоқымды көріп қалдым. Бірақ олар ер-тоқымды бергісі келмеді. Сол кезде мен оларды Алматыға шақырамын деп уәде еттім.
Болашақта Бахаргүл өзінің топтамасын көрсетіп қоятын жеке мұражай ашуды армандайды. Өз ісін қызына беруді жоспарлап отыр, әзірше қызы небәрі сегіз жаста, алайда оның әлден-ақ күміс әшекейлерден хабары бар.
Мәтінді дайындаған: Надежда Пляскина
Бахаргүл Төлегенқызы. Дүниежүзінен бір-бір жіп, әр ауылдан бір-бір әшекей// Время. №59(1027) 27.04.2010